Carita Pantun Lutung Kasarung

Carita Pantun                        

Carita pantun mangrupa karya sastra Sunda buhun (klasik) paninggalan karuhun (nenek moyang) anu berkembang sacara lisan jeung jadi pimilik masyarakat Sunda. Carita pantun kaasup kana jenis karya sastra lisan Sunda "asli" kumardi di jero isina relatif tacan kapangaruh sastra Jawa atawa Melayu. Isina umuna ngagambarkeun kebesaran jeung keagungan karajaan Pajajaran.          Iraha ceritera ieu awalna aya hese diitalungtik sacara pasti. Mung kitu, dumasar tina naskah Sunda Sanghyang Siksa Kanda Ng Karesian nuditulis dina taun 1440 Caka atawa 1518 carita pantun geus katelah.

            Kiwari, naun nu disebut carita pantun sabagian parantos dibukukeun. Saeutikina aya 76 carita pantun nu parantos dibukukeunn. Salah sahiji diantarana nyaeta Carita Pantun Kembang Panyarikan. Pantun ieu cukup loba pendukungna utamina di kalangan sesepuh di Kabupaten Kuningan

Conto Carita Pantun

Lutung Kasarung

            Kacaturkeun di nagara Pasir Batang, Prabu Tapa Ageung ti praméswari Niti Suwari kagungan putra tujuh, istri wungkul. Nu kahiji kakasihna Purbararang, nu kadua Purbaéndah, nu katilu Purbadéwata, nu kaopat Purbakancana, nu kalima Purbamanik, nu kagenep Purbaleuwih jeung nu katujuh Purbasari. Ngaraos parantos sepuh, Prabu Tapa Ageung ngersakeun ngabagawan, badé tatapa di leuweung. Nu dicadangkeun ngagentos ngeuyeuk dayeuh ngolah nagara téh lain Purbararang putra cikal, tapi bet Purbasari, putra bungsu. Atuh munasabah baé, Purbararang asa kaunghak. Amarahna teu katahan, asa dihina asa ditincak hulu. Purbasari diusir ti dayeuh dibuang ka Gunung Cupu.

            Kacaturkeun di Kahiangan, Guruminda, putra déwata cikalna, titisan Guriang Tunggal, ngimpén gaduh garwa anu sarupa jeung Sunan Ambu. Saur Sunan Ambu, “Jung, geura boro pijodoeun hidep. Aya nu sakarupa jeung Ambu. Tapi…ulah torojogan, anggo heula ieu raksukan…lutung!” Janggélék Guruminda minda rupa jadi lutung, katelah Lutung Kasarung.Kocap deui di nagara Pasir Batang. Prabu Tapa Ageung ngersakeun hayang tuang daging lutung. Nya nimbalan Léngsér kudu mentés Aki Panyumpit ngala lutung ka leuweung.

            Aki Panyumpit gasik ngasruk leuweung néangan lutung. Tapi dadak sakala, leuweung jadi sepi taya sasatoan. Bororaah sato kayaning peucang jeung lutung, sireum ogé taya nu ngarayap cék wiwilanganana mah. Aki Panyumpit téh méh pegat pangharepan. Barang rék mulang, dina tangkal peundeuy bet kabeneran manggih lutung keur guguntayangan. Ari rék disumpit, celengkeung téh lutung nyoara: “Éh, Aki, bet kaniaya. Ulah disumpit! Kuring téh rék ngaku bapa pulung ka Aki. Hayang betah di dunya, hayang nyaho anu dingaranan karaton.“Sukur atuh, sok geura turun,” walon Aki Panumpit bengong, aya lutung bisa ngomong. Singhoréng Lutung Kasarung téa. Déwata minda rupa turun ka dunya.

            Lutung Kasarung dibawa ku Aki Panyumpit, dihaturkeun ka karaton. Tapi barang rék dipeuncit, taya pakarang nu teurak. Sang Lutung teu bisa dirogahala. Tungtungna mah, saur Ratu, “Léngsér pasrahkeun baé ka anak kami, sugan butuh keur pibujangeun.” Nya atuh ku Léngsér dipasrahkeun ka Purbararang. Ari walonna téh bet: “Daék sotéh ngabujangkeun, lamun jalma nu utama. Mun lalaki turunan mantri, ari lutung mah sangeuk teuing!” Deregdeg léngsér ka putra nu kadua, teu ditampa. Ka anu katilu, nya kitu kénéh. Pajarkeun téh, lain teu hayang nampa, ngan sieun ku Si Tétéh. Léngsér mulang deui ka Purbararang, pokna téh,” Nya sok baé atuh, bisi pajar nampik pasihan rama.” Lutung kasarung tetep di karaton. Belenyeng lumpat ngintip para mojang nu lalenjang keur ngagembrang ninun. Keur jarongjong ninun, ari koloprak téh taropong Purbararang moncor ka kolong balé. “Cing Adi, pangnyokotkeun taropong!” “Ih, Tétéh, apan boga bujang lutung,” Cék Purbaleuwih. 'Cing lutung pangyokotkeun taropong di kolong balé!”

            Deregdeg lutung lumpat. Ulang-ileng, top taropong dicokot. Ari béréwék téh dibébékkeun mani jadi lima, sor disodorkeun! “Jurig lutung, taropong aing sabogoh-bogoh dibébékkeun! Léngsér! Teu sudi kami mah, anteurkeun Si Lutung ka Si Purbasari di leuweung!” Jut Léngsér turun, Lutung unggeuk, tuluy nuturkeun. Lutung Kasarung ditampa ku Purbasari.

            “Éh Mama Léngsér, geunig Si Tétéh aya kénéh adilna. Kajeun lutung, tamba suwung. Kajeun hideung, tamba keueung nu di leuweung. Kajeun goréng, tamba jempé nu nyorangan. Hatur nuhun béjakeun ka Si Tétéh.”

            Tutas haturan, Léngsér mulang ka karaton. Caturkeun di sisi leuweung. Purbasari ngagolér dina palupuh sabébék, di hateup welit sajalon. Lutung kasarung ngangres ningal kaayaan putri. Rep Sang Putri disirep. “Utun, urang saré jeung kaula. Kula mah banget ku tunduh!”  “Oaah, Sang Putri, lutung mah tara saré jeung manusa, bisi geuleuheun!” Reup Putri Purbasari kulem tibra pisan. “Éh, deudeuh teuing. Putri téh nalangsa pisan. Aing rék nénéda ka Sunan Ambu, neda sapaat para bujangga, niat misalin Sang Putri meungpeung saré,” gerentes Lutung Kasarung, Guruminda mamalihan.

            Raksukan digédogkeun, bray baranang siga béntang, kakasépan Guruminda kahiangan. Panejana tinekanan, sajiadna katurutan. Jleg ngajenggléng karatonna, leuwih agréng ti nagara. Purbasari dipangku, diébogkeun dina kasur tujuh tumpang, disimbut sutra banggala, disumpal ku benang emas. Janggélék Gurumiinda jadi lutung deui, tapakur di sisi balé kancana. Kabeungharan jeung kamulyaan Purbasari di gunung kasampir-sampir ka nagara. Purbararang, nu goréng budi ti leuleutik, nu goréng lampah ti bubudak, beuki tambah sirik, beuki tambah ceuceub. Rupa-rupa akal dikotéktak, sangkan aya alesan keur ngarah pati Purbasari. Mimitna Purbasari diperih pati, kudu bisa mendet parakan Baranangsiang, leuwi Sipatahunan. Mangka saat sapeuting. Mun teu bukti teukteuk beuheung keur tandonna.

            Ku pitulung Lutung Kasarung, dibantu Sunan Ambu jeung para bujangga, ieu tanjakan téh laksana. Tuluy Purbasari dititah ngala banténg ti leuweung. Ku kasaktén Lutung Kasarung, banténg téh katungtun ku Purbasari ka nagara. Purbasari dipentés nyieun pakarang tatanén étém bingkeng jeung jarum potong, jeung ditangtang pahadé-hadé ngahuma. Geus tangtu Purbasari dibéré pasir anu pangangar-angarna, ari Purbararang mah di tempat nu hadé. Tapi Purbasari unggul kénéh. Rupa-rupa ékol Purbararang, antukna Purbasari diajak pangeunah-ngeunah olahan, paloba-loba samping, papanjang-panjang buuk, pageulis-geulis rupa. Tapi rayat jeung jaksa nagara mutus teu weléh Purbasari anu unggul.

            Tungtungna Purbararang pinuh ku haté dir jeung ujub, ngajak pakasép-kasép beubeureuh, Sagoréng-goréngna beubeureuh manéhna, da pubuh manusa, kakasih Indrajaya. Sakasép-kasépna beubeureuh Purbasari, lutung.

            Purbasari éléh, tenggekna kari saketokkeun diteukteuk. Cunduk kana waktuna, Lutung Kasarung manggih putri panyileukanana. Putri nu sasorot jeung Sunan Ambu, Purbasari. Lutung Kasarung ngagédogkeun raksukanana, baranyay hurung, janggélék jadi Guruminda deui. Indrajaya ngamuk, tapi teu bisa majar kumaha, kaungkulan kadigjayaanana. Purbasari ngadeg ratu di Pasirbatang, jadi praméswari Guruminda. Ari Purbararang jeung sadérékna nu opat deui, dihukum kudu jadi pangangon. Indrajaya mah dihukum jadi pangarit, dibekelan arit timah. Ngan anu pangais bungsu, Purbaleuwih, anu welasan ti baheula ka Purbasari, ditikahkeun ka Ki Bagus Lembu Halang, ciciptaan tina raksukan Lutung Kasarung jadi papatih di Pasir Batang.

Eusi Carita

            Ngalalakonkeun kateuadilan di nagara Pasir Batang ku sabab putri sulung Purba Rarang hayang maténi adina anu bungsu Purba Sari alatan bapana ngawariskeun karajaan ka Purba Sari. Ku sabab Purba Sari leutik kénéh, nya kalungguhanana disuluran ku lanceukna, Purba Rarang.  Di Kahiangan kacaturkeun Guru Minda meunang impian pinanggih jeung putri nu kacida geulisna sarimbag jeung kageulisan indungna, nyaéta Sunan Ambu. Nalika isukna Guru Minda madep ka Ibuna, Guru Minda ngalingling ngadeuleu maling (maling teuteup) ka nu jadi indung, nepi ka Sunan Ambu ngahukum anakna turun ka buana panca tengah (alam dunya) pikeun néangan pupujan atina tapi kalawan ngagunakeun baju sanghyang méga hideung, nyaéta lutung.

            Di Buana Pancatengah Guru Minda nu minda rupa jadi Lutung turun di leuweung tuluy panggih jeung Aki Panyumpit nu dipapancénan ku Purba Rarang sangkan néwak Lutung alatan Prabu Tapa Ageung nu bobor tatapa ku cara ngadahar daging lutung.  Aki Panyumpit tuluy mawa lutung ka istana, ngan ku sabab kacida héséna dipeuncit, samalah kalah ngaruksak taman, Purba Rarang nitah ka Si Léngsér pikeun ngahaturkeun éta lutung ka Purba Sari.

            Basa amprok jeung Purba Sari, Guru Minda sadar yén manéhna geus pinanggih jeung putri nu kungsi ngalangkang dina impianna. Sanggeus ngaliwatan sababaraha ujian jeung sagala cobaan nu datang ti Purba Rarang, antukna Purba Sari Ayu Wangi bisa ngarebut kalungguhan anu sakuduna dipimilik ku manéhna sarta mingpin karajaan dibarengan ku Guru Minda nu geus salin jinis jadi jajaka nu kacida kasépna

Analisis Carita

•      Téma carita: Kadengkian

•      Panokohan:                 

a)            Protagonis  :

Dewi Purbasari

                        Watek:  Alus haté

                        Lutung kasarung

                        Watek: Alus haté sarta sok nangtayungan Dewi purbasari

b)      Antagonis  : Dewi Purbararang

                        Watek     : Dengki sarta jahat               

c)      Tritagonis   : Prabu Tapak Agung

                        Watek      : Teu adil

•      Alur Carita     :   Maju

a)          Ngawanohan/eksposisi:  Manéhna nyaéta saurang wanoja anu ngaranna

Purbasari

            b)     Kajadian                          :  Seserahan tahta dina putri kadua

            c)      Konflik   :  Sabot Putri Purbasari (purti kadua) hayang dijadikeun Ratu.

Ku kituna ngabalukarkeun kebencian ti Purbararang (putri kahiji)

            d)      Klimaks :  Putri Purbasari diasingkan ka leuweung

            e)      Antiklimaks  :  Putri Purbasari henteu menaruh dendam ka lanceukna

nyaéta Putri Pubararang

f)       Solusi    : Putri Purbasari disejenkeun barobah kaayaan Ratu sanggeus

Purbabarang ngajirim kaeleh na

•      Setting :

a) Waktu       : Jaman baheula basa

b) Tempat     : Ditaneuh Pasundan

c) Kaayaan    : Matak hanjelu sarta matak    kagagas

•      Amanat      : Kudu bisa narima hiji katangtuan sanajan hal éta dirasa henteu adil sarta bisa narima sacara sportif